Στην θρησκειολογία, την συγκριτική μελέτης της ιστορίας των θρησκειών, υπάρχει
ένας βασικός νόμος, η αναγκαιότητα της ύπαρξης μέσα στο ίδιο θρησκευτικό
σύστημα του Αγαθού Αιτίου και του Κακού Αιτίου, είτε θεός είναι αυτός, είτε κάποια
πνευματική οντότητα, δημιούργημα του θεού, η οποία εξέπεσε.
Στην θρησκεία των αρχαίων Περσών ο θεός του καλού και δημιουργός του κόσμου
Ορμούζ ή Άουρα Μάζδα ( Ορομάζδης ) έχει ως αντίπαλο τον πονηρό θεό Αριμάν ή
Άγγρα Μαϊνού ( Άνγκρα Μαϊνίγιου ) που αμφισβητεί την αξία και το τέλειο της
δημιουργίας. Και οι δύο αυτοί θεοί ανήκουν στο ίδιο θρησκευτικό σύστημα ( Dupré,
Παγκόσμιος Μυθολογία, σελ. 206, Εκδόσεις Ελευθερουδάκη – Νίκα, Αθήναι. Vesta
Sarkhosh Curtis, Μύθοι των Περσών, σελ. 12, Εκδόσεις *ημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα
1996 ).
Στην περίπτωση του Βαάλ Ζεβούβ ( αυτή είναι η σωστή ονομασία του και ανήκει
στην μετάφραση της Παλαιάς διαθήκης του Ακύλα, η οποία είναι η πιο πιστή
μετάφραση του εβραϊκού κειμένου ) τα πράγματα δεν ακολουθούν τον παραπάνω
νόμο της θρησκειολογίας.
Ο Βαάλ Ζεβούβ είναι θεός του φιλισταιϊκού πανθέου, είναι ο πολιούχος της
Ακκαρών, αλλά θεωρείται, από Εβραίους και Χριστιανούς, ως ο άρχων του κακού, ο
καθηγέτης της αντιτιθεμένης προς τον Θεό - δημιουργό δύναμης. Άλλη όμως είναι η
θρησκεία των Φιλισταίων και άλλη των Εβραίων και των Χριστιανών, οι οποίοι
ακολουθούν την εβραϊκή ιερά παράδοση πάνω σε αυτό το θέμα, όπως και σε πολλά
άλλα, λόγω του ότι ο Ιουδαϊσμός είναι το θρησκειολογικό θεμέλιο του Χριστιανισμού
επειδή η θρησκεία του Χριστού ήταν ο Ιουδαϊσμός.
Στην περίπτωση του Βαάλ Ζεβούβ έχουμε την εξής εικόνα: Ο Βαάλ Ζεβούβ είναι
θεός του φιλισταϊκού πανθέου, αλλά θεωρείται από τους Εβραίους και τους
Χριστιανούς ως ο αρχηγός των δαιμόνων.
διαφορετικό το θρησκευτικό σύστημα του ενός λαού από του άλλου. Πολυθεϊστές οι
Φιλισταίοι, μονοθεϊστές οι Εβραίοι. Πως λοιπόν παίρνουν οι Εβραίοι έναν ξένο θεό
ως ηγέτη κακοποιών πνευμάτων της θρησκείας τους;
Το φαινόμενο αυτό καθίσταται ακόμη πιο παράδοξο αν παρατηρήσουμε ότι κατά την
εβραϊκή εορτή των Κιππουρίμ ο αποδιοπομπαίος τράγος, που φέρει επάνω του τις
αμαρτίες του λαού του Ισραήλ αφιερώνεται στον δαίμονα Αζαζέλ ( ή Αζαήλ ) και όχι
στον Βαάλ Ζεβούβ.
Αφού ο Αζαζέλ δεχόταν την αφιέρωση του αποδιοπομπαίου, που έφερε όλες τις
αμαρτίες του οίκου Ισραήλ κατά τον χρόνο που συμπληρωνόταν με την τέλεση της
θυσίας, δεν μπορεί παρά να είναι ο άρχων του κακού της θρησκείας του Ισραήλ.
δεχόταν ο Αζαζέλ την θυσία του προορισμένου, δια κλήρωσης, ενός εκ των δύο
τράγων που προσφερόντουσαν κατά την εορτή των Κιππουρίμ, του τράγου « λα –
Αζαζέλ », ήτοι του τράγου προς τον Αζαζέλ. Η θυσία του τράγου « λα – Αζαζέλ »
γινόταν δια κατακρημνισμού αυτού . Ο άλλος τράγος που έφερε απάνω του τις
προσευχές και τις προσδοκίες του οίκου Ισραήλ προς τον θεόν, « λα – Αδωνάϊ », ήτοι
προς τον Αδωνάϊ, μία από τις προσφωνήσεις του θεού του Ισραήλ, θυσιαζόταν από
τον αρχιερέα, που ράντιζε με το αίμα τα Άγια των Αγίων και την εντός αυτών
ευρισκόμενη Κιβωτό της *ιαθήκης και την επάνω σ’ αυτήν ευρισκόμενη Καππορέθ,
το ιερό σκεύος που συμπλήρωνε την Κιβωτό και που ήταν ένα ξύλο στις διαστάσεις
του καλύμματος της κιβωτού που χρησίμευε σαν βάση ενός καθίσματος που
συμπλήρωναν δύο αντικριστά Χερουβίμ με αναπεπταμένες τις φτερούγες τους έτσι
που να σχηματίζουν την πλάτη και τα χέρια μιας πολυθρόνας.
Η Κιβωτός μαζί με την επ’ αυτής ευρισκόμενη Καππορέθ αποτελούσαν τον θρόνο του θεού μέσα στα Άγια των Αγίων. Τόσο η Κιβωτός όσο και η Καππορέθ ήταν από ξύλο επίχρυσο και δεν
έφεραν καμιά διακόσμηση εκτός από τα δύο Χερουβίμ, που περιγράψαμε ( Βασίλειος
Μ. Βέλας, Εβραϊκή Αρχαιολογία, σελ. 203 – 206 περί της εορτής των Κιππουρίμ και
σελ. 110 περί της Καππορέθ, Εκδόσεις Αποστολικής διακονίας της Εκκλησίας της
Ελλάδος, Αθήναι1980. Του αυτού, Η Καππορέθ και η εορτή των Κιππουρίμ, Αθήναι
1930 ).
Από τους δύο τράγους που θυσίαζαν οι Εβραίοι, ο ένας απευθυνόταν στον πανάγαθο
θεό ( λα – Αδωνάϊ ) και ο άλλος στον Αζαζέλ ( λα – Αζαζέλ ). Το ερώτημα που
μπαίνει είναι το εξής:
Ποιος είναι ο Αζαζέλ; Είναι ένας απλός δαίμονας ή κάτι παραπάνω;
Αφού ο ένας τράγος θυσιάζεται στον θεό, τον κύριο της αγαθότητας, επόμενο είναι ο
άλλος τράγος να θυσιάζεται ( όχι με την έννοια της λατρείας προς αυτόν, αλλά με την
έννοια της αράς ) προς τον Αζαζέλ που είναι, δια των διαβολών του, ο πρόξενος της
τέλεσης αμαρτιών εκ μέρους του οίκου Ισραήλ και που λαμβάνει μέσω του
αποδιοπομπαίου τράγου όλες τις αμαρτίες του λαού που αυτός προξένησε με τις
διαβολές του. Στον καλό θεό Αδωνάϊ αντιδιαστέλλεται ο άρχων του κακού Αζαζέλ,
όχι ως θεός ενός μανιχαϊστικού τύπου διδύμου Καλού – Κακού θεού, αλλά ως ο
πονηρός άγγελος που εξέπεσε επειδή αμφισβήτησε την αγαθότητα του έργου του
θεού. Η αρχηγική θέση του Αζαζέλ στην προσωποποίηση του κακού όπως αυτή
διαμορφώνεται από την εβραϊκή θρησκευτική συνείδηση γίνεται σαφέστατα εμφανής
στο απόκρυφο της Παλαιάς διαθήκης βιβλίο του Ενώχ. Από το απόκρυφο
παλαιοδιαθηκικό βιβλίο του Ενώχ πληροφορούμαστε για τον Αζαζέλ ( ή Αζαήλ ) τα
ακόλουθα:
1ο. Ο Αζαζέλ δίδαξε κάθε αδικία πάνω στη γη και αποκάλυψε τα αιώνια μυστήρια
που υπάρχουν στον ουρανό τα οποία οι άνθρωποι προσπαθούσαν να μάθουν ( Ενώχ,
9,6, Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Τα απόκρυφα της Παλαιάς *ιαθήκης, τόμος Α΄, σελίδα
285, Αθήναι 1980 ).
2ο. Όλη η γη έχει διαφθαρεί από τα έργα που δίδαξε ο Αζαζίλ, στον οποίο θα
καταλογίσει ο αρχάγγελος Ραφαήλ, κατ’ εντολή του Κυρίου, κάθε αμαρτία ( Ενώχ,
10, 8, Αγουρίδης, όπου παραπάνω, σελίδα 287 ).
3ο. Ο Αζαζέλ και η στρατιά του θα ριχτούν από τους αρχαγγέλους, Μιχαήλ, Γαβριήλ,
Ραφαήλ, Φανουήλ στην άβυσσο της πλήρους καταδίκης, την κάμινο του πυρός (
Ενώχ, 54, 5 – 6, Αγουρίδης, όπου παραπάνω, σελίδα 320 ).
4ο. Ο Εκλεκτός του Κυρίου των Πνευμάτων θα καθίσει επί του θρόνου και θα κρίνει
τον Αζαζέλ, τους συντρόφους του, και τα στρατεύματά του ( Ενώχ, 55, 4, Αγουρίδης,
όπου παραπάνω, σελίδα 320 – 321 ).
Από τα παραπάνω συνεπάγεται ότι ο άρχων του κακού για την εβραϊκή θρησκεία
είναι ο Αζαζέλ. Ο Βαάλ Ζεβούβ περιττεύει.
Αλλά εδώ μπαίνει το ερώτημα:
Ποιος είναι ο Βαάλ Ζεβούβ και που τον έμαθαν οι Εβραίοι;
Ο Βαάλ Ζεβούβ στην αρχαία εβραϊκή παράδοση.
Το μοναδικό βιβλίο της Παλαιάς διαθήκης που κάνει αναφορά στον Βαάλ Ζεβούβ
είναι το Βασιλειών *’, ( Βασιλειών *’, κεφ. 1, 2-17 ). Ο τύπος του ονόματος αυτού
του Φιλισταίου θεού σήμερα μας σώζεται σε τέσσερεις διαφορετικές μορφές, το
εβραϊκό κείμενο τον ονομάζει Βαβαλ Ζεβουβ, στη μετάφραση του στα ελληνικά ο
Ακύλας τον αναφέρει ως Βαάλ Ζεβούβ, ο Σύμμαχος μας δίνει τον τύπο Βεελζεβούλ,
ενώ οι Εβδομήκοντα ( Ο’ ) στην μετάφρασή τους τον αναφέρουν ως Βαάλ μυίαν. Το
σχετικό εδάφιο στην μετάφραση του Θεοδοτίωνος δεν σώζεται. Την πληροφόρηση
για τους διαφόρους τύπους του ονόματος του Φιλισταίου θεού την λαμβάνουμε από
τα « Εξαπλά » του οριγένη. Σε αυτό το περίφημο και ογκώδες έργο του ο μέγιστος
των θεολόγων έθεσε παράλληλα σε 6 στήλες: το αρχικό κείμενο της Παλαιάς
διαθήκης με εβραϊκούς χαρακτήρες, την μεταγραφή του με ελληνικούς, καθώς και τις
4 ελληνικές μεταφράσεις, του Ακύλα, του Συμμάχου, των Εβδομήκοντα ( Ο’ ), και
του Θεοδοτίωνος που είναι αναθεώρηση της μετάφρασης των Ο’. Από αυτή την
ταξινόμηση φαίνεται ότι ο οριγένης αναγνώριζε το πρωταρχικό κύρος του εβραϊκού
πρωτοτύπου και στη συνέχεια έβαλε τις μεταφράσεις του Ακύλα και του Συμμάχου,
επειδή είχαν την επιτυχέστερη απόδοση του πρωτοτύπου. Ακολουθεί η μετάφραση
των Ο’ και τέλος η μετάφραση του Θεοδοτίωνος ως αναθεώρηση της προσπάθειας
των Ο’ ( Η Παλαιά διαθήκη κατά τους Ο’, σελ. ΧΙΧ, επιστημονική επιμέλεια Prof.
D. Dr. Alfred Rahlfs, Αποστολική *ιακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι
1981 ).
Σ’ αυτό το σημείο κρίνουμε σκόπιμο να παραθέσουμε το χωρίο του *’ βιβλίου των
Βασιλειών, στο οποίο ο βασιλιάς Οχοζίας ( 854 – 853 π.Χ. ), μετά τον τραυματισμό
του από πτώση εκ του υπερώου του ανακτόρου του, στέλνει ανθρώπους του στην
φιλισταϊκή πόλη Ακκαρών για να ρωτήσει τον θεό Βαάλ Ζεβούβ αν θα αναρρώσει
( Βασιλειών *’, 1, 2 ). Η παράθεση του εν λόγω χωρίου θα γίνει από τα Εξαπλά του
8ριγένη για να υπάρξει η δυνατότητα σύγκρισης των διαφόρων τύπων του ονόματος
του Βαάλ Ζεβούβ όπως αυτό εμφανίζεται στο εβραϊκό κείμενο και στις διάφορες
μεταφράσεις. Το κείμενο των Εξαπλών προέρχεται από την Ελληνική Πατρολογία
του J. P. Migne ( PG, vol. 16A, col. 195 – 198 ). Οι στήλες των Εξαπλών στην
έκδοση του Migne καταλαμβάνουν δύο αντικριστές σελίδες γι’ αυτό στην παρούσα
μελέτη θα παρατεθούν σε δύο τμήματα και κάτω από το καθένα θα τεθεί η
βιβλιογραφική του ταυτότητα μέσα σε παρένθεση.
( PG, vol. 16A, col. 195 – 196 ).
( PG, vol. 16A, col. 197 – 198 ).
Το κείμενο των Εξαπλών μας οδηγεί σε ένα συμπέρασμα:
Μολονότι ο Βαάλ Ζεβούβ αναφέρεται στο δεδομένο χωρίο με διαφορετικό
ονομαστικό τύπο στην εβραϊκή πηγή και στις τρεις που μας διασώζονται, ο
χαρακτηρισμός του από όλες τους είναι: « θεός της Ακκαρών ή Εκρών » ή « Βαβαλ
Ζεβουβ ελωη Εκρων » στα εβραϊκά, αλλά πουθενά δεν χαρακτηρίζεται ως ο Σατανάς.
Είναι ο Βαάλ Ζεβούβ θεός των Φιλισταίων, ένας ξένος θεός για τον λαό του Ισραήλ,
ένας θεός ενός εχθρικού για τους Εβραίους έθνους, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν
είναι ο *ιάβολος. Η αναφορά στο όνομα του θεού των Φιλισταίων γίνεται τέσσερεις
φορές ( στους στίχους 2, 3, 6, και 16 του 1ου κεφαλαίου του *’ βιβλίου των
Βασιλειών ). Σε όλες αυτές τις αναφορές ο Βαάλ Ζεβούβ χαρακτηρίζεται ως ξένος
θεός για το Ισραήλ. Πουθενά δεν αναφέρεται ως δαίμων. Είναι σαφής ο λόγος του
θεού που τον ανακοινώνει ο άγγελος στο Ηλία:
«καὶ ἄγγελος Κυρίου ἐκάλεσεν ᾿Ηλιοὺ τὸν Θεσβίτην λέγων· ἀναστὰς δεῦρο εἰς
συνάντησιν τῶν ἀγγέλων ᾿Οχοζίου βασιλέως Σαμαρείας καὶ λαλήσεις πρὸς αὐτούς· εἰ
παρὰ τὸ μὴ εἶναι Θεὸν ἐν ᾿Ισραὴλ ὑμεῖς πορεύεσθε ἐπιζητῆσαι ἐν τῷ Βάαλ μυῖαν θεὸν
᾿Ακκαρών;» (Βασιλειών *’, 1, 3).
Η ονομασία Βαάλ μυίας που του δίνει η μετάφραση των Ο’ μας ωθεί στην σκέψη ότι
πιθανόν να πρόκειται για κάποιο θεό απόμυιο. Ένα θεό που διώχνει τις μύγες από
την Ακκαρών, που οι κτηνοτρόφοι κάτοικοι της (Γένεση κα’,32,34 και κς’,1,8 )
γνώριζαν την βλαπτική για την υγεία τους δράση των εντόμων αυτών, που
επικάθονται στις ακαθαρσίες των κοπαδιών τους και που μεταφέρουν διαφόρους
παθογόνους παράγοντες στους ανθρώπους. Ο Βαάλ Ζεβούβ ήταν ο θεός που
εξασφάλιζε την υγεία των κατοίκων της Ακκαρών διώχνοντας τις μύγες που τους
ενοχλούσαν και μόλυναν τα τρόφιμα τους, αυτά που προόριζαν για τους εαυτούς
τους, αλλά και εκείνα που πουλούσαν ως κτηνοτρόφοι και κρεοπώλες. Είναι πιθανό
να είχε σχηματισθεί κάποιο ιερατείο που θα φρόντιζε τα θέματα υγιεινής στην
Ακκαρών και που θα έδινε και συμβουλές για την αποφυγή μολυσμάτων από τις
μύγες, κατ’ επέκταση δε για κάθε ασθένεια και μάλιστα για τα κατάγματα που την
θεραπεία τους την γνώριζαν καλά από την πρακτική στα ζώα τους οι κτηνοτρόφοι
Φιλισταίοι κάτοικοι της Ακκαρών. Όλα αυτά τα λειτουργήματα θα ήταν υπό την
προστασία ενός θεού, του Κυρίου της υγείας των σπιτιών του λαού της Ακκαρών, του
Κυρίου του Οίκου, του Βαάλ Ζεβούβ, ενός θεού αγαθού που μέσω του ιερατείου του
θα φρόντιζε την υγεία και την ευημερία των κατοίκων της πόλης που προστάτευε και
έσωζε από τους κινδύνους. Για τους Φιλισταίους κατοίκους της Ακκαρών ο Βαάλ
Ζεβούβ ήταν ο πολιούχος και σωσίπολις θεός τους.
Οι διάφοροι γειτονικοί λαοί πολλές φορές θα ζήτησαν συμβουλές και βοήθεια σε
θέματα υγείας από το ιερατείο του Βαάλ Ζεβούβ της Ακκαρών και έτσι θα προήλθε η
συνήθεια των αλλόδοξων, όπως ο Οχοζίας, να επιζητούν, προς μεγάλη δυσαρέσκεια
των δικών τους ιερατείων, την βοήθεια και την αρωγή του ιερατείου και του
Φιλισταίου θεού.
Ο Βαάλ Ζεβούβ ήταν ένας ξένος θεός για το Ισραήλ. Την άποψη αυτή ασπάζονται οι
δύο διάσημοι και σοφοί σύγχρονοι αρχαιολόγοι, Israel Finkelstein και Neil Asher
Silberman, στο βιβλίο τους « Βίβλος, η αλήθεια μέσα από τις ανασκαφές » ( σελ. 230,
έκδοση Κάκτος, Αθήνα 2003 ).
Πριν κλείσουμε το κεφάλαιο Βαάλ Ζεβούβ και Παλαιά διαθήκη καλό θα είναι να
εξετάσουμε κάποια θέματα φιλολογικής φύσης σχετικά με αυτόν.
Βαάλ Ζεβούβ και Βεελζεβούλ.
Το πρωτότυπο εβραϊκό κείμενο, όπως αυτό καταγράφεται στα Εξαπλά του 8ριγένη,
γράφει αποδίδοντας με ελληνικούς χαρακτήρες το κείμενο του χωρίου Βασιλειών *΄,
1, 2, που αναφέρει το όνομα του θεού της φιλισταϊκής πόλης Ακκαρών, «Βαβαλ
Ζεβουβ ελωη Εκρων» ( P. G. , Vol. 16A, col. 195 – 196 ). Ο Ακύλας, που έχει κάνει
την πιο πιστή μετάφραση του εβραϊκού κειμένου της Παλαιάς *ιαθήκης, μεταφράζει
το σχετικό με τον Φιλισταίο θεό ως εξής: Βαάλ Ζεβούβ θεώ (δοτική) Ακκαρών. Άρα
η αυθεντική μορφή του ονόματος του θεού της Ακκαρών είναι Βαάλ Ζεβούβ.
Η αλλαγή του ονόματος στη μορφή Βεελζεβούλ έχει δύο ερμηνείες:
1). Από υβριστική διάθεση χρησιμοποιήθηκε η εβραϊκή λέξη «ζεμπέλ», που σημαίνει
κοπριά, δηλαδή ο Βαάλ ( ο άρχων ) της κοπριάς.
2). Στο Βασιλειών Γ΄, 8, 13 (κείμενο της ραβινικής παράδοσης) αναφέρεται ο όρος
«Μπεθ Ζεβούλ» που σημαίνει «οίκος υψηλός» που ίσως σημαίνει το ανάκτορο ή τον
ναό. Τέλος, Ζεβούλ ονομάζεται ο τέταρτος ουρανός κατά την εβραϊκή παράδοση.
Οι Ο΄ το εβραϊκό όνομα Βαάλ Ζεβούβ το μεταφράζουν ως «Βαάλ Μυία».
Ο Ιώσηπος, επίσης, θεωρεί ότι Βαάλ Ζεβούβ σημαίνει «Άρχων των μυγών »
( Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, ΙΧ, 2,1 ). Επιδημίες που προέρχονταν από την μολυσματική
δράση των μυγών διώχνονταν από έναν «απόμυιο» θεό ( Έξοδος, 23, 28.
Εκκλησιαστής, 10, 1. Πλίνιος, Historia Naturalis, x, 28, 75. Παυσανίας, Ελλάδος
περιήγησις, Ε΄, 14, 1 και Η΄, 26. Αιλιανός, Περί της φύσεως των ζώων, 5, 17, και 11,
8 ).
Συμπέρασμα.
Όπως είδαμε από την εβραϊκή αρχαιολογία και την θεσμολογία της Παλαιάς
*ιαθήκης, όπως αυτή καταγράφεται στην εορτή των Κιππουρίμ, άρχων του κακού για
την εβραϊκή θρησκεία είναι ο Αζαζέλ.
Σύμφωνα με την Παλαιά *ιαθήκη, Βασιλειών *΄, 1, ο Βαάλ Ζεβούβ είναι ο
πολιούχος και ιαματικός θεός της φιλισταϊκής πόλης Ακκαρών, στον οποίο
κατέφευγαν στις δύσκολες στιγμές τους και οι Εβραίοι.
Το καταληκτικό συμπέρασμα της έρευνάς μας για τον Βαάλ Ζεβούβ είναι το
ακόλουθο:
Ο Βαάλ Ζεβούβ είναι ένας από τους θεούς των Φιλισταίων, στον οποίο όμως
προσέφευγαν σε ώρα ανάγκης και οι Εβραίοι, όπως ο βασιλεύς Οχοζίας ( Βασιλειών
*’, 1 ). Για να σταματήσει την κακή αυτή συνήθεια το ιουδαϊκό ιερατείο άρχισε
να χαρακτηρίζει τον Φιλισταίο θεό Βαάλ Ζεβούβ ως δαίμονα και σιγά – σιγά να
τον ταυτίζει με τον αρχηγό των εκπεσόντων αγγέλων, τον ονομαζόμενο και
Σατανά, που στην πραγματικότητα δεν είναι άλλος από τον δαίμονα Αζαζέλ.
Βιβλιογραφία
1. Dupré, Παγκόσμιος Μυθολογία, σελ. 206.
2. Vesta Sarkhosh Curtis, Μύθοι των Περσών, σελ. 12, Εκδόσεις 'ημ. Ν. Παπαδήμα,
Αθήνα 1996 .
3. Βασίλειος Μ. Βέλας, Εβραϊκή Αρχαιολογία, σελ. 203 – 206 περί της εορτής των
Κιππουρίμ και σελ. 110 περί της Καππορέθ, Εκδόσεις Αποστολικής 'ιακονίας της
Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι1980.
4. Ενώχ, 9,6, Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Τα απόκρυφα της Παλαιάς διαθήκης, τόμος
Α΄, σελίδα 285, Αθήναι 1980.
5. Η Παλαιά 'ιαθήκη κατά τους Ο’, σελ. ΧΙΧ, επιστημονική επιμέλεια Prof. D.
Dr. Alfred Rahlfs, Αποστολική 'ιακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι
1981.
6. Israel Finkelstein και Neil Asher Silberman -Βίβλος, η αλή
ένας βασικός νόμος, η αναγκαιότητα της ύπαρξης μέσα στο ίδιο θρησκευτικό
σύστημα του Αγαθού Αιτίου και του Κακού Αιτίου, είτε θεός είναι αυτός, είτε κάποια
πνευματική οντότητα, δημιούργημα του θεού, η οποία εξέπεσε.
Στην θρησκεία των αρχαίων Περσών ο θεός του καλού και δημιουργός του κόσμου
Ορμούζ ή Άουρα Μάζδα ( Ορομάζδης ) έχει ως αντίπαλο τον πονηρό θεό Αριμάν ή
Άγγρα Μαϊνού ( Άνγκρα Μαϊνίγιου ) που αμφισβητεί την αξία και το τέλειο της
δημιουργίας. Και οι δύο αυτοί θεοί ανήκουν στο ίδιο θρησκευτικό σύστημα ( Dupré,
Παγκόσμιος Μυθολογία, σελ. 206, Εκδόσεις Ελευθερουδάκη – Νίκα, Αθήναι. Vesta
Sarkhosh Curtis, Μύθοι των Περσών, σελ. 12, Εκδόσεις *ημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα
1996 ).
Στην περίπτωση του Βαάλ Ζεβούβ ( αυτή είναι η σωστή ονομασία του και ανήκει
στην μετάφραση της Παλαιάς διαθήκης του Ακύλα, η οποία είναι η πιο πιστή
μετάφραση του εβραϊκού κειμένου ) τα πράγματα δεν ακολουθούν τον παραπάνω
νόμο της θρησκειολογίας.
Ο Βαάλ Ζεβούβ είναι θεός του φιλισταιϊκού πανθέου, είναι ο πολιούχος της
Ακκαρών, αλλά θεωρείται, από Εβραίους και Χριστιανούς, ως ο άρχων του κακού, ο
καθηγέτης της αντιτιθεμένης προς τον Θεό - δημιουργό δύναμης. Άλλη όμως είναι η
θρησκεία των Φιλισταίων και άλλη των Εβραίων και των Χριστιανών, οι οποίοι
ακολουθούν την εβραϊκή ιερά παράδοση πάνω σε αυτό το θέμα, όπως και σε πολλά
άλλα, λόγω του ότι ο Ιουδαϊσμός είναι το θρησκειολογικό θεμέλιο του Χριστιανισμού
επειδή η θρησκεία του Χριστού ήταν ο Ιουδαϊσμός.
Στην περίπτωση του Βαάλ Ζεβούβ έχουμε την εξής εικόνα: Ο Βαάλ Ζεβούβ είναι
θεός του φιλισταϊκού πανθέου, αλλά θεωρείται από τους Εβραίους και τους
Χριστιανούς ως ο αρχηγός των δαιμόνων.
διαφορετικό το θρησκευτικό σύστημα του ενός λαού από του άλλου. Πολυθεϊστές οι
Φιλισταίοι, μονοθεϊστές οι Εβραίοι. Πως λοιπόν παίρνουν οι Εβραίοι έναν ξένο θεό
ως ηγέτη κακοποιών πνευμάτων της θρησκείας τους;
Το φαινόμενο αυτό καθίσταται ακόμη πιο παράδοξο αν παρατηρήσουμε ότι κατά την
εβραϊκή εορτή των Κιππουρίμ ο αποδιοπομπαίος τράγος, που φέρει επάνω του τις
αμαρτίες του λαού του Ισραήλ αφιερώνεται στον δαίμονα Αζαζέλ ( ή Αζαήλ ) και όχι
στον Βαάλ Ζεβούβ.
Αφού ο Αζαζέλ δεχόταν την αφιέρωση του αποδιοπομπαίου, που έφερε όλες τις
αμαρτίες του οίκου Ισραήλ κατά τον χρόνο που συμπληρωνόταν με την τέλεση της
θυσίας, δεν μπορεί παρά να είναι ο άρχων του κακού της θρησκείας του Ισραήλ.
δεχόταν ο Αζαζέλ την θυσία του προορισμένου, δια κλήρωσης, ενός εκ των δύο
τράγων που προσφερόντουσαν κατά την εορτή των Κιππουρίμ, του τράγου « λα –
Αζαζέλ », ήτοι του τράγου προς τον Αζαζέλ. Η θυσία του τράγου « λα – Αζαζέλ »
γινόταν δια κατακρημνισμού αυτού . Ο άλλος τράγος που έφερε απάνω του τις
προσευχές και τις προσδοκίες του οίκου Ισραήλ προς τον θεόν, « λα – Αδωνάϊ », ήτοι
προς τον Αδωνάϊ, μία από τις προσφωνήσεις του θεού του Ισραήλ, θυσιαζόταν από
τον αρχιερέα, που ράντιζε με το αίμα τα Άγια των Αγίων και την εντός αυτών
ευρισκόμενη Κιβωτό της *ιαθήκης και την επάνω σ’ αυτήν ευρισκόμενη Καππορέθ,
το ιερό σκεύος που συμπλήρωνε την Κιβωτό και που ήταν ένα ξύλο στις διαστάσεις
του καλύμματος της κιβωτού που χρησίμευε σαν βάση ενός καθίσματος που
συμπλήρωναν δύο αντικριστά Χερουβίμ με αναπεπταμένες τις φτερούγες τους έτσι
που να σχηματίζουν την πλάτη και τα χέρια μιας πολυθρόνας.
Η Κιβωτός μαζί με την επ’ αυτής ευρισκόμενη Καππορέθ αποτελούσαν τον θρόνο του θεού μέσα στα Άγια των Αγίων. Τόσο η Κιβωτός όσο και η Καππορέθ ήταν από ξύλο επίχρυσο και δεν
έφεραν καμιά διακόσμηση εκτός από τα δύο Χερουβίμ, που περιγράψαμε ( Βασίλειος
Μ. Βέλας, Εβραϊκή Αρχαιολογία, σελ. 203 – 206 περί της εορτής των Κιππουρίμ και
σελ. 110 περί της Καππορέθ, Εκδόσεις Αποστολικής διακονίας της Εκκλησίας της
Ελλάδος, Αθήναι1980. Του αυτού, Η Καππορέθ και η εορτή των Κιππουρίμ, Αθήναι
1930 ).
Από τους δύο τράγους που θυσίαζαν οι Εβραίοι, ο ένας απευθυνόταν στον πανάγαθο
θεό ( λα – Αδωνάϊ ) και ο άλλος στον Αζαζέλ ( λα – Αζαζέλ ). Το ερώτημα που
μπαίνει είναι το εξής:
Ποιος είναι ο Αζαζέλ; Είναι ένας απλός δαίμονας ή κάτι παραπάνω;
Αφού ο ένας τράγος θυσιάζεται στον θεό, τον κύριο της αγαθότητας, επόμενο είναι ο
άλλος τράγος να θυσιάζεται ( όχι με την έννοια της λατρείας προς αυτόν, αλλά με την
έννοια της αράς ) προς τον Αζαζέλ που είναι, δια των διαβολών του, ο πρόξενος της
τέλεσης αμαρτιών εκ μέρους του οίκου Ισραήλ και που λαμβάνει μέσω του
αποδιοπομπαίου τράγου όλες τις αμαρτίες του λαού που αυτός προξένησε με τις
διαβολές του. Στον καλό θεό Αδωνάϊ αντιδιαστέλλεται ο άρχων του κακού Αζαζέλ,
όχι ως θεός ενός μανιχαϊστικού τύπου διδύμου Καλού – Κακού θεού, αλλά ως ο
πονηρός άγγελος που εξέπεσε επειδή αμφισβήτησε την αγαθότητα του έργου του
θεού. Η αρχηγική θέση του Αζαζέλ στην προσωποποίηση του κακού όπως αυτή
διαμορφώνεται από την εβραϊκή θρησκευτική συνείδηση γίνεται σαφέστατα εμφανής
στο απόκρυφο της Παλαιάς διαθήκης βιβλίο του Ενώχ. Από το απόκρυφο
παλαιοδιαθηκικό βιβλίο του Ενώχ πληροφορούμαστε για τον Αζαζέλ ( ή Αζαήλ ) τα
ακόλουθα:
1ο. Ο Αζαζέλ δίδαξε κάθε αδικία πάνω στη γη και αποκάλυψε τα αιώνια μυστήρια
που υπάρχουν στον ουρανό τα οποία οι άνθρωποι προσπαθούσαν να μάθουν ( Ενώχ,
9,6, Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Τα απόκρυφα της Παλαιάς *ιαθήκης, τόμος Α΄, σελίδα
285, Αθήναι 1980 ).
2ο. Όλη η γη έχει διαφθαρεί από τα έργα που δίδαξε ο Αζαζίλ, στον οποίο θα
καταλογίσει ο αρχάγγελος Ραφαήλ, κατ’ εντολή του Κυρίου, κάθε αμαρτία ( Ενώχ,
10, 8, Αγουρίδης, όπου παραπάνω, σελίδα 287 ).
3ο. Ο Αζαζέλ και η στρατιά του θα ριχτούν από τους αρχαγγέλους, Μιχαήλ, Γαβριήλ,
Ραφαήλ, Φανουήλ στην άβυσσο της πλήρους καταδίκης, την κάμινο του πυρός (
Ενώχ, 54, 5 – 6, Αγουρίδης, όπου παραπάνω, σελίδα 320 ).
4ο. Ο Εκλεκτός του Κυρίου των Πνευμάτων θα καθίσει επί του θρόνου και θα κρίνει
τον Αζαζέλ, τους συντρόφους του, και τα στρατεύματά του ( Ενώχ, 55, 4, Αγουρίδης,
όπου παραπάνω, σελίδα 320 – 321 ).
Από τα παραπάνω συνεπάγεται ότι ο άρχων του κακού για την εβραϊκή θρησκεία
είναι ο Αζαζέλ. Ο Βαάλ Ζεβούβ περιττεύει.
Αλλά εδώ μπαίνει το ερώτημα:
Ποιος είναι ο Βαάλ Ζεβούβ και που τον έμαθαν οι Εβραίοι;
Ο Βαάλ Ζεβούβ στην αρχαία εβραϊκή παράδοση.
Το μοναδικό βιβλίο της Παλαιάς διαθήκης που κάνει αναφορά στον Βαάλ Ζεβούβ
είναι το Βασιλειών *’, ( Βασιλειών *’, κεφ. 1, 2-17 ). Ο τύπος του ονόματος αυτού
του Φιλισταίου θεού σήμερα μας σώζεται σε τέσσερεις διαφορετικές μορφές, το
εβραϊκό κείμενο τον ονομάζει Βαβαλ Ζεβουβ, στη μετάφραση του στα ελληνικά ο
Ακύλας τον αναφέρει ως Βαάλ Ζεβούβ, ο Σύμμαχος μας δίνει τον τύπο Βεελζεβούλ,
ενώ οι Εβδομήκοντα ( Ο’ ) στην μετάφρασή τους τον αναφέρουν ως Βαάλ μυίαν. Το
σχετικό εδάφιο στην μετάφραση του Θεοδοτίωνος δεν σώζεται. Την πληροφόρηση
για τους διαφόρους τύπους του ονόματος του Φιλισταίου θεού την λαμβάνουμε από
τα « Εξαπλά » του οριγένη. Σε αυτό το περίφημο και ογκώδες έργο του ο μέγιστος
των θεολόγων έθεσε παράλληλα σε 6 στήλες: το αρχικό κείμενο της Παλαιάς
διαθήκης με εβραϊκούς χαρακτήρες, την μεταγραφή του με ελληνικούς, καθώς και τις
4 ελληνικές μεταφράσεις, του Ακύλα, του Συμμάχου, των Εβδομήκοντα ( Ο’ ), και
του Θεοδοτίωνος που είναι αναθεώρηση της μετάφρασης των Ο’. Από αυτή την
ταξινόμηση φαίνεται ότι ο οριγένης αναγνώριζε το πρωταρχικό κύρος του εβραϊκού
πρωτοτύπου και στη συνέχεια έβαλε τις μεταφράσεις του Ακύλα και του Συμμάχου,
επειδή είχαν την επιτυχέστερη απόδοση του πρωτοτύπου. Ακολουθεί η μετάφραση
των Ο’ και τέλος η μετάφραση του Θεοδοτίωνος ως αναθεώρηση της προσπάθειας
των Ο’ ( Η Παλαιά διαθήκη κατά τους Ο’, σελ. ΧΙΧ, επιστημονική επιμέλεια Prof.
D. Dr. Alfred Rahlfs, Αποστολική *ιακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι
1981 ).
Σ’ αυτό το σημείο κρίνουμε σκόπιμο να παραθέσουμε το χωρίο του *’ βιβλίου των
Βασιλειών, στο οποίο ο βασιλιάς Οχοζίας ( 854 – 853 π.Χ. ), μετά τον τραυματισμό
του από πτώση εκ του υπερώου του ανακτόρου του, στέλνει ανθρώπους του στην
φιλισταϊκή πόλη Ακκαρών για να ρωτήσει τον θεό Βαάλ Ζεβούβ αν θα αναρρώσει
( Βασιλειών *’, 1, 2 ). Η παράθεση του εν λόγω χωρίου θα γίνει από τα Εξαπλά του
8ριγένη για να υπάρξει η δυνατότητα σύγκρισης των διαφόρων τύπων του ονόματος
του Βαάλ Ζεβούβ όπως αυτό εμφανίζεται στο εβραϊκό κείμενο και στις διάφορες
μεταφράσεις. Το κείμενο των Εξαπλών προέρχεται από την Ελληνική Πατρολογία
του J. P. Migne ( PG, vol. 16A, col. 195 – 198 ). Οι στήλες των Εξαπλών στην
έκδοση του Migne καταλαμβάνουν δύο αντικριστές σελίδες γι’ αυτό στην παρούσα
μελέτη θα παρατεθούν σε δύο τμήματα και κάτω από το καθένα θα τεθεί η
βιβλιογραφική του ταυτότητα μέσα σε παρένθεση.
( PG, vol. 16A, col. 195 – 196 ).
( PG, vol. 16A, col. 197 – 198 ).
Το κείμενο των Εξαπλών μας οδηγεί σε ένα συμπέρασμα:
Μολονότι ο Βαάλ Ζεβούβ αναφέρεται στο δεδομένο χωρίο με διαφορετικό
ονομαστικό τύπο στην εβραϊκή πηγή και στις τρεις που μας διασώζονται, ο
χαρακτηρισμός του από όλες τους είναι: « θεός της Ακκαρών ή Εκρών » ή « Βαβαλ
Ζεβουβ ελωη Εκρων » στα εβραϊκά, αλλά πουθενά δεν χαρακτηρίζεται ως ο Σατανάς.
Είναι ο Βαάλ Ζεβούβ θεός των Φιλισταίων, ένας ξένος θεός για τον λαό του Ισραήλ,
ένας θεός ενός εχθρικού για τους Εβραίους έθνους, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν
είναι ο *ιάβολος. Η αναφορά στο όνομα του θεού των Φιλισταίων γίνεται τέσσερεις
φορές ( στους στίχους 2, 3, 6, και 16 του 1ου κεφαλαίου του *’ βιβλίου των
Βασιλειών ). Σε όλες αυτές τις αναφορές ο Βαάλ Ζεβούβ χαρακτηρίζεται ως ξένος
θεός για το Ισραήλ. Πουθενά δεν αναφέρεται ως δαίμων. Είναι σαφής ο λόγος του
θεού που τον ανακοινώνει ο άγγελος στο Ηλία:
«καὶ ἄγγελος Κυρίου ἐκάλεσεν ᾿Ηλιοὺ τὸν Θεσβίτην λέγων· ἀναστὰς δεῦρο εἰς
συνάντησιν τῶν ἀγγέλων ᾿Οχοζίου βασιλέως Σαμαρείας καὶ λαλήσεις πρὸς αὐτούς· εἰ
παρὰ τὸ μὴ εἶναι Θεὸν ἐν ᾿Ισραὴλ ὑμεῖς πορεύεσθε ἐπιζητῆσαι ἐν τῷ Βάαλ μυῖαν θεὸν
᾿Ακκαρών;» (Βασιλειών *’, 1, 3).
Η ονομασία Βαάλ μυίας που του δίνει η μετάφραση των Ο’ μας ωθεί στην σκέψη ότι
πιθανόν να πρόκειται για κάποιο θεό απόμυιο. Ένα θεό που διώχνει τις μύγες από
την Ακκαρών, που οι κτηνοτρόφοι κάτοικοι της (Γένεση κα’,32,34 και κς’,1,8 )
γνώριζαν την βλαπτική για την υγεία τους δράση των εντόμων αυτών, που
επικάθονται στις ακαθαρσίες των κοπαδιών τους και που μεταφέρουν διαφόρους
παθογόνους παράγοντες στους ανθρώπους. Ο Βαάλ Ζεβούβ ήταν ο θεός που
εξασφάλιζε την υγεία των κατοίκων της Ακκαρών διώχνοντας τις μύγες που τους
ενοχλούσαν και μόλυναν τα τρόφιμα τους, αυτά που προόριζαν για τους εαυτούς
τους, αλλά και εκείνα που πουλούσαν ως κτηνοτρόφοι και κρεοπώλες. Είναι πιθανό
να είχε σχηματισθεί κάποιο ιερατείο που θα φρόντιζε τα θέματα υγιεινής στην
Ακκαρών και που θα έδινε και συμβουλές για την αποφυγή μολυσμάτων από τις
μύγες, κατ’ επέκταση δε για κάθε ασθένεια και μάλιστα για τα κατάγματα που την
θεραπεία τους την γνώριζαν καλά από την πρακτική στα ζώα τους οι κτηνοτρόφοι
Φιλισταίοι κάτοικοι της Ακκαρών. Όλα αυτά τα λειτουργήματα θα ήταν υπό την
προστασία ενός θεού, του Κυρίου της υγείας των σπιτιών του λαού της Ακκαρών, του
Κυρίου του Οίκου, του Βαάλ Ζεβούβ, ενός θεού αγαθού που μέσω του ιερατείου του
θα φρόντιζε την υγεία και την ευημερία των κατοίκων της πόλης που προστάτευε και
έσωζε από τους κινδύνους. Για τους Φιλισταίους κατοίκους της Ακκαρών ο Βαάλ
Ζεβούβ ήταν ο πολιούχος και σωσίπολις θεός τους.
Οι διάφοροι γειτονικοί λαοί πολλές φορές θα ζήτησαν συμβουλές και βοήθεια σε
θέματα υγείας από το ιερατείο του Βαάλ Ζεβούβ της Ακκαρών και έτσι θα προήλθε η
συνήθεια των αλλόδοξων, όπως ο Οχοζίας, να επιζητούν, προς μεγάλη δυσαρέσκεια
των δικών τους ιερατείων, την βοήθεια και την αρωγή του ιερατείου και του
Φιλισταίου θεού.
Ο Βαάλ Ζεβούβ ήταν ένας ξένος θεός για το Ισραήλ. Την άποψη αυτή ασπάζονται οι
δύο διάσημοι και σοφοί σύγχρονοι αρχαιολόγοι, Israel Finkelstein και Neil Asher
Silberman, στο βιβλίο τους « Βίβλος, η αλήθεια μέσα από τις ανασκαφές » ( σελ. 230,
έκδοση Κάκτος, Αθήνα 2003 ).
Πριν κλείσουμε το κεφάλαιο Βαάλ Ζεβούβ και Παλαιά διαθήκη καλό θα είναι να
εξετάσουμε κάποια θέματα φιλολογικής φύσης σχετικά με αυτόν.
Βαάλ Ζεβούβ και Βεελζεβούλ.
Το πρωτότυπο εβραϊκό κείμενο, όπως αυτό καταγράφεται στα Εξαπλά του 8ριγένη,
γράφει αποδίδοντας με ελληνικούς χαρακτήρες το κείμενο του χωρίου Βασιλειών *΄,
1, 2, που αναφέρει το όνομα του θεού της φιλισταϊκής πόλης Ακκαρών, «Βαβαλ
Ζεβουβ ελωη Εκρων» ( P. G. , Vol. 16A, col. 195 – 196 ). Ο Ακύλας, που έχει κάνει
την πιο πιστή μετάφραση του εβραϊκού κειμένου της Παλαιάς *ιαθήκης, μεταφράζει
το σχετικό με τον Φιλισταίο θεό ως εξής: Βαάλ Ζεβούβ θεώ (δοτική) Ακκαρών. Άρα
η αυθεντική μορφή του ονόματος του θεού της Ακκαρών είναι Βαάλ Ζεβούβ.
Η αλλαγή του ονόματος στη μορφή Βεελζεβούλ έχει δύο ερμηνείες:
1). Από υβριστική διάθεση χρησιμοποιήθηκε η εβραϊκή λέξη «ζεμπέλ», που σημαίνει
κοπριά, δηλαδή ο Βαάλ ( ο άρχων ) της κοπριάς.
2). Στο Βασιλειών Γ΄, 8, 13 (κείμενο της ραβινικής παράδοσης) αναφέρεται ο όρος
«Μπεθ Ζεβούλ» που σημαίνει «οίκος υψηλός» που ίσως σημαίνει το ανάκτορο ή τον
ναό. Τέλος, Ζεβούλ ονομάζεται ο τέταρτος ουρανός κατά την εβραϊκή παράδοση.
Οι Ο΄ το εβραϊκό όνομα Βαάλ Ζεβούβ το μεταφράζουν ως «Βαάλ Μυία».
Ο Ιώσηπος, επίσης, θεωρεί ότι Βαάλ Ζεβούβ σημαίνει «Άρχων των μυγών »
( Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, ΙΧ, 2,1 ). Επιδημίες που προέρχονταν από την μολυσματική
δράση των μυγών διώχνονταν από έναν «απόμυιο» θεό ( Έξοδος, 23, 28.
Εκκλησιαστής, 10, 1. Πλίνιος, Historia Naturalis, x, 28, 75. Παυσανίας, Ελλάδος
περιήγησις, Ε΄, 14, 1 και Η΄, 26. Αιλιανός, Περί της φύσεως των ζώων, 5, 17, και 11,
8 ).
Συμπέρασμα.
Όπως είδαμε από την εβραϊκή αρχαιολογία και την θεσμολογία της Παλαιάς
*ιαθήκης, όπως αυτή καταγράφεται στην εορτή των Κιππουρίμ, άρχων του κακού για
την εβραϊκή θρησκεία είναι ο Αζαζέλ.
Σύμφωνα με την Παλαιά *ιαθήκη, Βασιλειών *΄, 1, ο Βαάλ Ζεβούβ είναι ο
πολιούχος και ιαματικός θεός της φιλισταϊκής πόλης Ακκαρών, στον οποίο
κατέφευγαν στις δύσκολες στιγμές τους και οι Εβραίοι.
Το καταληκτικό συμπέρασμα της έρευνάς μας για τον Βαάλ Ζεβούβ είναι το
ακόλουθο:
Ο Βαάλ Ζεβούβ είναι ένας από τους θεούς των Φιλισταίων, στον οποίο όμως
προσέφευγαν σε ώρα ανάγκης και οι Εβραίοι, όπως ο βασιλεύς Οχοζίας ( Βασιλειών
*’, 1 ). Για να σταματήσει την κακή αυτή συνήθεια το ιουδαϊκό ιερατείο άρχισε
να χαρακτηρίζει τον Φιλισταίο θεό Βαάλ Ζεβούβ ως δαίμονα και σιγά – σιγά να
τον ταυτίζει με τον αρχηγό των εκπεσόντων αγγέλων, τον ονομαζόμενο και
Σατανά, που στην πραγματικότητα δεν είναι άλλος από τον δαίμονα Αζαζέλ.
Βιβλιογραφία
1. Dupré, Παγκόσμιος Μυθολογία, σελ. 206.
2. Vesta Sarkhosh Curtis, Μύθοι των Περσών, σελ. 12, Εκδόσεις 'ημ. Ν. Παπαδήμα,
Αθήνα 1996 .
3. Βασίλειος Μ. Βέλας, Εβραϊκή Αρχαιολογία, σελ. 203 – 206 περί της εορτής των
Κιππουρίμ και σελ. 110 περί της Καππορέθ, Εκδόσεις Αποστολικής 'ιακονίας της
Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι1980.
4. Ενώχ, 9,6, Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Τα απόκρυφα της Παλαιάς διαθήκης, τόμος
Α΄, σελίδα 285, Αθήναι 1980.
5. Η Παλαιά 'ιαθήκη κατά τους Ο’, σελ. ΧΙΧ, επιστημονική επιμέλεια Prof. D.
Dr. Alfred Rahlfs, Αποστολική 'ιακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι
1981.
6. Israel Finkelstein και Neil Asher Silberman -Βίβλος, η αλή
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου